Wojciech Sztaba S.I. Witkiewicz w Paryżu 1908
część IV.2 część I / część II / część III / część IV.1 / IV.3 / IV.4
Musée Gustave Moreau Katalogi 1899 i 1904 gallica.bfn.fr Gustaw Moreau, L'Apparition Katalog 1904 gallica.bfn.fr Córki Thespiusa Katalog 1904 gallica.bfn.fr Maison Victor-Hugo Bufet na likiery gallica.bfn.fr rekonstrukcja pokoju na Avenue d'Eylau Victor Hugo, Monsiuer va au soleil Victor Hugo, Pająk Victor Hugo, Le Phare Les musées municipaux gallica.bfn.fr Victor Hugo, (Plama z okrętem), 1875 Musée Carnavalet Główne wejście do muzeum. Okładka kartalogu 1903 gallica.bfn.fr Historyczne ubrania Łóżko Madame de Sévigné Imadło Ludwika XVI Sala Bastylii Ostatni rozkaz Ludwika XVI Model gilotyny Maska pośmiertna Napoleona Krypta Musée Grévin Kuluary Opery Paryskiej Plan sceny Przewodnik po Muzeum, gallica.bfn.fr Śmierć Marata Trybunał rewolucyjny Audiencja u Leona XII Katakomby, pogrzeb męczennika Napoleon w Malmaison Foto-malarstwo animowane Apoteoza Victora Hugo gallica.bfn.fr Musée du Luxembourg Edouard Manet, Balkon Pierre-Auguste Renoir, Le Moulin de la Galette J. M. Whistler, Matka artysty Pierre Puvis de Chavannes, Biedny rybak Puvis de Chavannes, Święta Genowefa czuwa nad Paryżem, z cyklu Życie świętej Genowefy, Panteon (podobny taras pojawi się w scenografii do 4 aktu Niepodległości trójkątów). |
Domy artystówW Paryżu znajduje się muzeum artysty, który w swoich obrazach stworzył taką fantastyczną wizję antycznych światów. O malarstwie Gustawa Moreau pisali autorzy Bedekera: Moreau przedstawiał mistyczne legendy w delikatnych kolorach jarzących się jak klejnoty. Muzeum Gustawa Moreau zostało otwarte w 1903 roku, zgodnie z wolę malarza, który swój dom, mieszkanie, pracownie i zbiory na rue de La Rochefoucauld 14 zapisał jako fundację państwu, aby w uwidocznić pracę i dążenia artysty. Pierwszym i wieloletnim kustoszem był jego uczeń, malarz Georges Rouault. Drzwi do muzeum były zamknięte, należało zadzwonić (visitors ring the bell), co świadczy, że zwiedzających w tych latach nie było zbyt wiele, mogło się zdarzyć, że ci nieliczni „mieli je całe dla siebie”. Bedeker wspomina też, że Moreau należy do czterech szczególnie istotnych artystów w latach 1870-90: obok Maneta, Puvis de Chavannes’a i Jules Bastien-Lepage’a. Wiszą tu gęsto obok siebie jedne z najlepszych obrazów, jakie Moreau namalował. Muzeum posiadało w tym czasie ok 700 obrazów i 4000 rysunków artysty (obecnie 14 tysięcy), przewodnik muzealny z 1904 roku wylicza 1132 obiekty1. Jednym z najsłynniejszych obrazów to Zjawa (L'Apparition), jedna z licznych wersji przedstawienia Salome (Moreau namalował na ten temat 19 obrazów olejnych i 6 akwarel). Zbiory i wnętrze tego domu są wyjątkowe, remonty niewiele zmieniły, zafascynowani byli nim Proust i Breton. J.-K. Huysmans w rozdziale piątym powieści Na wspak opisał szczegółowo dwa obrazy Moreau zakupione przez bohatera, des Esseintesa, przedstawiające Salome: Wśród wszystkich malarzów istniał jeden artysta, którym zachwycał się od dawna: Gustaw Moreau. Kupił dwa jego arcydzieła i nocami marzył przed jednym z nich - obrazem przedstawiającym Salome (...) Niczym wielki katedralny ołtarz wznosił się tron pod niezliczonymi stropami, które wystrzelały z filarów, przysadzistych niby kolumny romańskie, emaliowanych cegłami zdobnymi polichromią, wysadzanych mozaiką, inkrustowanych lazurytem i sardonyksem, w pałacu przypominającym bazylikę o architekturze muzułmańskiej i bizantyjskiej zarazem. (…) akwarela pod tytułem „Zjawa” wydawała się jeszcze bardziej niepokojąca. Tu pałac Heroda wzbijał się wzwyż, niczym Alhambra, na lekkich opalizujących kolumnach (...), arabeski (…) przemykały się u podstaw kopuł, gdzie po mozaikach z masy perłowej pełzły tęczujące błyski, ognie pryzmatu. (…) Od rozjarzonych promieni tryskających z głowy Zwiastuna rozpalają się wszystkie fasety klejnotów; kamienie ożywają, obrysowują ciało kobiety rozjarzonym konturem (…) Obrazy podobne do sennych wizji z Kuszenia świętego Antoniego i Salammbô Flauberta, ulubionego pisarza Diuka des Esseintes'a: z dala od naszego mierniutkiego życia Flaubert wyczarowywał azjatycki blask wieków zamierzchłych (...) obrazy uroczyste i monumentalne, górnolotność przepyszna w ramach barbarzyńskich i wspaniałych (...)2. Musée CarnavaletDomy artysty są okazją spotkania się jednej monady z innymi, odległymi w czasie, z pozostawionymi przez nie rzeczami, obiektami archeologii życia – atrybutami Istnień Poszczególnych. W paryskich muzeach takich okazji było wiele, szczególnie w Muzeum Carnavalet, które, jak wiele muzeów historycznych, zachowało charakter dawnych Kunst- i Wunderkammer, zbiorów sztuki i osobliwości. Także ich nastrój: trochę zakurzone, zapach naftaliny i pasty do podłóg, skrzypiących przy każdym kroku, duże sale na przemian z małymi pokojami w amfiladzie, za każdym progiem niespodzianka, ściany szczelnie zawieszone obrazami, rysunkami i rycinami w ramach różnej wielkości, gabloty i witryny pełne obiektów, odręcznie opisanych na etykietkach. To inne warunki spotkania z przedmiotami, inne zmysłowe wrażenia niż w dzisiejszych specjalistycznych muzeach, które ogląda się jak doskonale zmakietowaną książkę z obrazkami, pachnącą co najwyżej na farbę drukarską. W tych dawnych muzeach nie chodzi o sztukę przez duże „S”, chociaż i tu zobaczyć można obrazy, ryciny, rzeźby i kunsztownie wykonane przedmioty, tylko o rzeczy świadczące o miejscach, osobach i wydarzeniach. Portret Georges Sand w męskim stroju, drzwi z sypialni Balzaka, 200 tabakier, model Bastylii wykonany z pochodzącego z jej ruin kamienia, portret Latude'a, który w niełasce pani de Pompadour, został skazany na 36 lat Bastylii i drabinka sznurowa po której uciekł, porcelanowa filiżanka z przedstawieniem egzekucji na gilotynie, egzemplarz konstytucji 1793 oprawny w ludzką skórę, widoki grobowca J.J. Rousseau w Ermenonville, kostiumy z czasów od Ludwika XIV do empiru, sala poświęcona teatrowi - portrety, karykatury, pamiątki, figurki z commedia dell’arte, sala Napoleona, biurko polowe, przedmioty z wyspy św. Heleny, maska pośmiertna, woskowy portret Henryka IV wymodelowany dzień po zabójstwie króla (zapewne użyty w ceremonii pogrzebowej), fotel w którym umarł Beranger, poeta, autor satyrycznych piosenek, oraz fotel, w którym umarł Wolter, jego maska pośmiertna i maska Flauberta (Kuszenie świętego Antoniego będzie ulubionym motywem obrazów Witkacego). Pełno tu relikwii świeckich „świętych”. O tym, jak przedmiotom codziennym nadawać formę niecodziennego atrybutu wiedzą szczególnie artyści, także Witkacy będzie w tym mistrzem, zostawiając nam wiele takich przez siebie sporządzonych „relikwii” – „ekonomiczne” listy, rysunki okolicznościowe (także jako pocztówki), marginalia na stronach czytanych książek… Musée GrévinMusée Grévin na bulwarze Montmartre, jedno z najstarszych muzeów figur woskowych, również przedstawia historię i jej świadectwa, ale w aurze sensacji, rozrywki i atrakcji w duchu wesołego miasteczka. Założone zostało w 1882 roku przez dziennikarza Arthura Meyera, dyrektora dziennika „Le Gaulois”, i Alfreda Grévin, rzeźbiarza, karykaturzystę i projektanta kostiumów teatralnych, który został kierownikiem artystycznym przedsięwzięcia. Muzeum to kombinacja zbiorów osobliwości, lunaparku i symultanicznej sceny teatralnej podzielonej na wiele stacji z figurami upozowanymi w obrazy; autentyczność „muzealnych” eksponatów, lub wierność ich rekonstrukcji, poświadczają „dokumenty”. Widz przechodzi od jednej stacji do drugiej, spotyka po drodze słynne osobistości historyczne i współczesne, „uczestniczy” w wydarzeniach, które może oglądać z różnych perspektyw. Poetyka teatru była stale obecna, do programu należał spektakl sztuki magicznej w „Gabinecie fantastycznym” profesora Carmelliego: Po obu stronach sceny, w kamiennych niszach, stoją diaboliczne figury trzymające elektryczne lampy; rama sceny jest z łamanego fioletowego marmuru ozdobionego miedzianymi aplikacjami, bogatą aksamitną kurtynę podtrzymują rzeźbione w dębowym drewnie chimery i kartusze. Były też odgrywane scenki pantomimiczne, teatr cieni oraz pierwsze filmy rysunkowe: pantomimy świetlne czyli foto-malarstwo animowane, pierwszym pokazem był Biedny Pierrot (1894). Przygrywała orkiestra węgierska, raz damska, raz cygańska. Kolejność zwiedzania podawał drukowany przewodnik ze szczegółowym opisem stacji i planami sytuacyjnymi10. Zaczyna się od teatru, widzów witają figury słynnych aktorów: gwiazda opery paryskiej Rosita Mauri i Mounet-Sully z Comédie-Française. Następnie wchodzi się w kuluary Opery Paryskiej, do Foyer de la danse , czyli na scenę próbną dla baletu, gdzie panowie w przerwie Fausta Gounoda odwiedzają protegowane baletnice, miejsce często przedstawiane przez Degasa. Potem następuje korowód scen i postaci: car Mikołaj odwiedza eskadrę francuską w Kronsztadzie; sceny z dalekich krajów – Góry Skaliste, czerwonoskórzy, indiańskie wigwamy jak z przedstawienia Buffallo-Billa; dalej - tancerze z Jawy, scena uliczna w Kairze; w Comédie-Française odbywa się próba generalna komedii La Souris Edouarda Pailleron; malarz Edouard Détaille kończy malować batalistyczną panoramę, odwiedzają go mistrzowie szkoły francuskiej - Gérôme, Cabanel, Bouguereau; audiencja w Watykanie u Leona XII; wizja Joanny D'Arc; łóżko polowe Napoleona I; postaci-maski z commedia dell’arte; Galeria Rewolucji: rodzina królewska w Temple 1792, pokój królowej w więzieniu, meble zrekonstruowane, Maria Antonina w Conciergerie, śmierć Marata i aresztowanie Charlotte Cordey, trybunał rewolucyjny; w podziemiach - sala tortur wraz z opisem procesu; egzekucja na krześle elektrycznym w Nowym Jorku. Pokaz kończy dramat o zbrodni i śmierci w kilku odsłonach pod tytułem Gilotyna. Historia zbrodni. Scena 1 - noc w banku, morderca zabija strażnika, 2 – aresztowanie zabójcy, 3 - przesłuchanie, 4 - w więzieniu, cela skazanego na śmierć, 5 - egzekucja. Musée du LuxembourgSztuka najnowsza musiała czekać na wstęp do Luwru, nowsza kończyła się na drugiej połowie XIX wieku, na malarstwie Delacroix, Th. Rousseau, Corota i Courbeta, Meissoniera, Milleta – i na akademikach; Olimpię Maneta wystawiono dopiero w 1907 roku. Zbiory sztuki francuskiej XIX wieku posiadało miejskie muzeum w Petit Palais, a w nim Courbet, Rodin, Daumier, Fantin-Latou, Puvis de Chavannes. Nową sztukę mógł Stanisław Ignacy oglądać w znajdującym się niedaleko od jego zamieszkania Muzeum Luksemburskim - z kolekcją prac artystów współczesnych, niemal wyłącznie francuskich. Wedle niezbyt rygorystycznie stosowanej zasady, wystawiane prace były po około 10 latach po śmierci artysty przeniesione do Luwru lub do muzeów na prowincji - stąd powiedzenie, że Muzeum Luksemburskie było przedsionkiem Luwru. M.in. w 1903 roku został zakupiony obraz Olgi Boznańskiej. Najciekawsza była mała sala z podarowanymi przez malarza Gustawa Caillebotte’a obrazami impresjonistów (dar tylko w połowie przyjęty do Muzeum z powodu protestu profesorów Ecole des Beaux-Arts; obecnie obrazy znajdują się w Musée d’Orsay). Tylko ta jedna salka, wspominał Henry Kahnweiler, była celem jego wizyt w Muzeum Luksemburskim. Można było tu zobaczyć Degasa Dwie tancerki i Kawiarnię na bulwarze, Maneta Olimpię i Balkon (Stanisław Ignacy zakupił widokówkę z reprodukcją obrazu i wysłał do ojca do Lowranu w sierpniu 1910 roku12. Moneta Śniadanie, Regaty w Argenteuil, Gare St. Lazare i Wnętrze, Pisarra Czerwone dachy, Renoira Moulin de la Galette, Huśtawka, Akt w słońcu, i Dziewczynki grające na pianinie (zakup państwowy), Sisleya Na skraju lasu, Kanał Loing, Toulouse-Lautreca Studium kobiety i Caillebotte’a Dachy w śniegu. W salce obok z zagranicznymi artystami był m.in. Whistlera Portret Matki (Stanisław Ignacy interesował się Whistlerem już w 1904 roku); poza tym w innych salach, przeważnie z malarstwem akademickim, także obrazy, które mogły Witkiewicza zainteresować: Dziewczyna z głową i lirą Orfeusza, Porwanie Europy i Kalwaria Gustawa Moreau, Studio Maneta Fantin-Latoura oraz Biedny rybak, najbardziej znany obraz Puvis de Chavannes´a. 1 Catalogue sommaire des peintures, dessins, cartons et aquarelles exposés dans les galeries du Musée Gustave Moreau, 1904 (gallica.bnf.fr), także Bedeker, dz. cyt s. LII., 206-207; strona Muzeum
2 J.-K. Huysmans, Na wspak, przełożył i wstępem poprzedził Julian Rogoziński, Warszawa 1976, s. 100-107. J.-K. Huysmans, Na wspak, przełożył i wstępem poprzedził Julian Rogoziński, Warszawa 1976, s. 100-107. Opisywana przez des Esseintes’a Zjawa to akwarela, Muzeum Gustawa Moreau posiada olejną wersję obrazu.
3 Zob. przewodnik po paryskich muzeach miejskich: Maurice Quentin-Bauchart, Les musées municipaux: Palais des Beaux-arts. Musée Carnavalet. Maison Victor-Hugo. Musée Galliera. Musée Cernuschi, Paris 1912, s. 125-134, także Bedeker, dz. cyt., s. 186
5 Gustave Simon, Visite à la maison de Victor Hugo, 1902. Cytat wg: Maurice Quentin-Bauchart, Les musées municipaux… s. 130-131
6 Jw., s. 130
7 Zob. też Wojciech Sztaba, Gra ze sztuką. O twórczości Stanisława Ignacego Witkiewicza, Kraków 1982, rozdział Dom artysty, s. 257-285, gdzie temat został szerzej omówiony.
8 S.I. Witkiewicz, Szewcy, w: Dzieła zebrane. [Tom 7:] Dramaty III. Opracował Janusz Degler, Warszawa 2004, Państwowy Instytut Wydawniczy, s. 303
9 S.I. Witkiewicz, Dzieła zebrane. [Tom 21:] Listy do żony (1932-1935).Przygotowała do druku Anna Micińska. Opracował i przypisami opatrzył Janusz Degler. Redaktor Krystyna Kurmanowa, Warszawa 2010, s. 113 (list z 27.4.33)
10 Szczegółowy program Muzeum Grevin w 1908 nie jest mi znany, wiadomo, że w lutym i w marcu 1908 nowe w programie były sceny: Katakumby rzymskie, Cyrk, Bonaparte w Malmaison, poza tym aktualności w kinematografie, wstęp 1 fr. Dla orientacji podaję program z roku 1892, z pewnością, podobny w strukturze, i zapewne identyczny w wielu punktach: Catalogue illustré du Museé Grévin, 1892 (gallica.bnf.fr). Jak czytamy we wstępie katalogu, zmiany programu były przewidziane: Tematy w Muzeum są ciągle aktualizowane. Może się zdarzyć, że pewne obrazy, wymienione w katalogu, zostały wymienione przez nowe. Tematy niewymienione w katalogu są ogłaszane publiczności na plakatach. Przykładem może plakat do sceny „Apoteoza Victora Hugo”.
12 S.I. Witkiewicz, Dzieła zebrane. [Tom 17:] Listy I. Opracował i przypisami opatrzył Tomasz Pawlak. Opieka merytoryczna Janusz Degler. Warszawa 2013, Państwowy Instytut Wydawniczy, s.131-132
16 Por. Aimée Brown Price, Pierre Puvis de Chavannes, Van Gogh Museum, Amsterdam, 1994, S. 237-251
18 Karol Estreicher, Leon Chwistek. Biografia artysty, Kraków 1971, s. 36, 90.
Reprodukcja obrazu Paula Cézanne'a, Le golfe de Marseille vu de L'Estaque, na oficjalnej stronie Musée d'Orsay 19 Rainer Maria Rilke, Werke. Hrsg. von Manfred Engel u.a. Bd. 4: Schriften. Hrsg. von Horst Nalewski. Frankfurt a.M. 1996, s. 618 (list z 22.10.1907). Zob. Listy Rainera Marii Rilkego do Klary Rilke-Westhoff, przekład Tomasz Ososiński, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria 2016
|